شهر خلخالخلخال، شهر و ولایت و شهری تاریخی در استان اردبیل است. فهرست مندرجات۲ - مناطق قدیمی شهرستان ۳ - مهمترین کوههای شهرستان ۴ - رودهای شهرستان ۵ - آب و هوای شهرستان ۶ - محصولات زراعی و مشاغل اهالی ۷ - طوایف شهرستان ۸ - صنایع دستی ۹ - جمعیت کل شهرستان ۱۰ - موقعیت تقسیمات کشوری ۱۱ - آثار تاریخی شهرستان ۱۲ - معرفی شهر خلخال ۱۲.۱ - آب و هوا ۱۲.۲ - جمعیت ۱۲.۳ - راه‌ها و قدمت تاریخی خلخال ۱۲.۴ - وصف اروپاییان از خلخال ۱۲.۵ - حوادث تاریخی خلخال ۱۲.۶ - علت نام گذاری به خلخال ۱۲.۷ - معرفی خلخال در منابع تاریخی ۱۲.۸ - شهرهای خلخال ۱۲.۸.۱ - فیروز آباد ۱۲.۸.۲ - شال رود ۱۲.۹ - اوضاع طبیعی شهر خلخال ۱۳ - خلخال در دوره صفوی ۱۴ - خلخال در جریان نهضت جنگل ۱۵ - بزرگان خلخال ۱۶ - فهرست منابع ۱۷ - پانویس ۱۸ - منبع ۱ - موقعیت مکانی و بخشهای شهرستاندر جنوب استان اردبیل واقع است و از شمال به شهرستان کوثر (نام سابق آن بخش سَنْجَبِد)، از شمال‌شرقی و مشرق به شهرستانهای طوالش، رضوانشهر، ماسال و فومن در استان گیلان، از جنوب به شهرستانهای طارم (علیا) و زنجان در استان زنجان، و از مغرب به شهرستان میانه در استان آذربایجان شرقی محدود می‌شود و مشتمل است بر بخشهای مرکزی، خُورِش رُستم و شاهرود و هشت دهستان (خانندبیل‌شرقی، خانندبیل‌غربی، سنجبد شرقی، خورش رستم جنوبی، خورش رستم شمالی، پَلَنْگا، شال و شاهرود). ۲ - مناطق قدیمی شهرستانعلاوه بر شهر خلخال، هَشْتْجین، مرکز بخش خورش رستم، و کُلُور، مرکز بخش شاهرود، از شهرهای قدیمی آن هستند. [۱]
ایران وزارت کشور معاونت سیاسی دفتر تقسیمات کشوری، عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری: آذر ۱۳۸۵، ذیل «استان اردبیل»،) تهران ۱۳۸۵ش (.
نواحی شاهرود، شال، خان ندبیل و سنجبد و برخی آبادیهای آن مانند گیلوان و خمس و درود قدیمی‌اند [۲]
حمداللّه مستوفی، نزهة‌القلوب، ج۱، ص۸۱ـ۸۲.
).۳ - مهمترین کوههای شهرستانبرخی از مهمترین کوههای آن عبارت‌اند از: آقْداغ (بلندترین قله ح۳۰۳، ۳متر)؛ داشْبلاغ (بلندترین قله ح۱۹۵، ۳متر)؛ عَجَم‌داغ (بلندترین قله ح۰۱۰، ۳متر)؛ شیراگلی‌داغ (بلندترین قله ح۸۷۰، ۲متر) و دِلْمادِه‌داغ (بلندترین قله ح۷۸۵، ۲متر) که مرز طبیعی استان‌های گیلان و اردبیل‌اند؛ پَلَنْگا (بلندترین قله ح۶۴۰، ۲متر)؛ سفید (بلندترین قله ح۳۰۰، ۲متر)، که راه ماسوله به کلور از دامنه شرقی و شمالی آن می‌گذرد؛ و آزْنو/ ازنو (بلندترین قله ح۱۳۵، ۲متر) که راه کیوی ـ خلخال از جنوب آن می‌گذرد. [۳]
عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، ج۱، ص۴۶، تهران ۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش.
[۴]
عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، ج۱، ص۴۹، تهران ۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش.
[۵]
عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، ج۱، ص۱۳۷، تهران ۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش.
[۶]
عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، ج۱، ص۲۴۳، تهران ۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش.
[۷]
عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، ج۱، ص۲۵۵، تهران ۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش.
[۸]
عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، ج۱، ص۳۱۹، تهران ۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش.
[۹]
عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، ج۱، ص۳۶۹، تهران ۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش.
[۱۰]
عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، ج۱، ص۳۷۸، تهران ۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش.
۴ - رودهای شهرستانبرخی ریزابه‌های قزل‌اوزن (سفید رود) از جمله رود دائمی شاهرود به همراه ریزابه دائمی‌اش گیلوان، رود فصلی آرپاچای با ریزابه‌هایش، مانند هِروآباد و رود دائمی زال و رود فصلی کَنْدَرچُو در شهرستان خلخال جریان دارند. [۱۱]
عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، ج۲، ص۹۳ـ۹۴، تهران ۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش.
[۱۲]
عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، ج۲، ص۲۴۶ـ۲۴۷، تهران ۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش.
[۱۳]
عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، ج۲، ص۲۹۰، تهران ۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش.
[۱۴]
عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، ج۲، ص۴۰۴، تهران ۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش.
[۱۵]
عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، ج۲، ص۴۲۶، تهران ۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش.
[۱۶]
عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، ج۲، ص۴۳۵، تهران ۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش.
[۱۷]
عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، ج۲، ص۴۷۷، تهران ۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش.
۵ - آب و هوای شهرستانخلخال از مرطوب‌ترین و پرباران‌ترین مناطق ایران، پس از سواحل دریای خزر و وسعت جنگل‌های آن ۰۰۰، ۱۰۵هکتار است. [۱۸]
حسین آسایش، آذربایجان دیروز و امروز: بررسی پیشرفتهای اقتصادی و اجتماعی آذربایجان شرقی در عصر پهلوی، ج۱، ص۸۱، تبریز ۱۳۵۵ش.
[۱۹]
بهروز خاماچی، فرهنگ جغرافیای آذربایجان شرقی، ج۱، ص۳۲۳، تهران ۱۳۷۰ش.
۶ - محصولات زراعی و مشاغل اهالیگندم، جو، بنشن، پنبه و نباتات علوفه‌ای از محصولات زراعی آنجاست. [۲۰]
فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :۱۵ بندرانزلی، ج۱۵، ص۲۱۰، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، ۱۳۷۷ش.
کشت پنبه از زمان‌های دور در آن‌جا رواج داشته است، [۲۱]
بهروز خاماچی، فرهنگ جغرافیای آذربایجان شرقی، ج۱، ص۳۲۶، تهران ۱۳۷۰ش.
اما باغداری از جمله پرورش درختان سیب، گلابی، انار، بادام، گردو، انجیر، هلو، آلو، گیلاس و زردآلو از مشاغل عمده اهالی شهرستان است. [۲۲]
فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :۱۵ بندرانزلی، ج۱۵، ص۲۱۰، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، ۱۳۷۷ش.
وجود چراگاههای غنی، دامداری خلخال را نیز رونق بخشیده است و سالیانه پشم، پوست، روغن و لبنیات فراوان از خلخال به شهرهای مختلف از جمله تهران صادر می‌گردد. [۲۳]
حاج‌علی رزم‌آرا، جغرافیای نظامی ایران: آذربایجان خاوری، ج۱، ص۱۰۶، تهران ۱۳۲۰ش.
[۲۴]
بهروز خاماچی، فرهنگ جغرافیای آذربایجان شرقی، ج۱، ص۳۲۵ـ۳۲۶، تهران ۱۳۷۰ش.
۷ - طوایف شهرستانایل شاهسون (ایل‌سون)، از ایلات قدیمی خلخال [۲۵]
عبداللّه طهماسبی، یادداشت‌هایی از آشوب‌های عشایری و سیاسی آذربایجان، ج۱، ص۶۰،) تهران (۱۳۸۶ش.
)، امروزه در دهستان خورش رستم جنوبی ییلاق و قشلاق و در دهستان‌های خانندبیل شرقی و خانندبیل غربی و شال قشلاق دارند. طایفه مستقل شاطرانلو، از طوایف ایل شقاقی، در دهستان‌های خانندبیل شرقی و خانندبیل غربی و سنجبدشرقی ییلاق و قشلاق دارند. [۲۶]
مرکز آمار ایران، سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده :۱۳۷۷ جمعیت عشایری دهستانها، ج۱، ص۳۲ـ۳۳، کل کشور، تهران ۱۳۷۸ش.
[۲۷]
حاج‌علی رزم‌آرا، جغرافیای نظامی ایران: آذربایجان خاوری، ج۱، ص۱۱۰ـ۱۱۱، تهران ۱۳۲۰ش.
۸ - صنایع دستیاز صنایع‌دستی آن بافت شال، گلیم و جاجیم است که صادر می‌شود. صنایع چوبی و منبت‌کاری نیز در خلخال رواج دارد. [۲۸]
بهروز خاماچی، فرهنگ جغرافیای آذربایجان شرقی، ج۱، ص۳۲۶ـ۳۲۷، تهران ۱۳۷۰ش.
[۲۹]
فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :۱۵ بندرانزلی، ج۱۵، ص۲۱۰، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، ۱۳۷۷ش.
حسین آسایش [۳۰]
حسین آسایش، آذربایجان دیروز و امروز: بررسی پیشرفتهای اقتصادی و اجتماعی آذربایجان شرقی در عصر پهلوی، ج۱، ص۳۱۰، تبریز ۱۳۵۵ش.
به ورنی‌بافی (نوعی گلیم ریزباف فرش‌نما) در آن‌جا اشاره کرده است. آب و هوای خنک در تابستان‌ها و وجود آب‌های گرم معدنی (گرم‌خانه، خوش‌نامه و کیوی) سالیانه افراد بسیاری را از نواحی اطراف به ویژه گیلان، به خود جلب می‌کند. [۳۱]
حاج‌علی رزم‌آرا، جغرافیای نظامی ایران: آذربایجان خاوری، ج۱، ص۱۰۷، تهران ۱۳۲۰ش.
[۳۲]
حسین آسایش، آذربایجان دیروز و امروز: بررسی پیشرفتهای اقتصادی و اجتماعی آذربایجان شرقی در عصر پهلوی، ج۱، ص۳۳۲، تبریز ۱۳۵۵ش.
[۳۳]
جنیدی، ج ۱، ص ۲۶۸ـ۲۷۱.
[۳۴]
بهروز خاماچی، فرهنگ جغرافیای آذربایجان شرقی، ج۱، ص۳۲۷، تهران ۱۳۷۰ش.
۹ - جمعیت کل شهرستانجمعیت شهرستان خلخال در سرشماری ۱۳۸۵ش، ۳۱۵، ۹۲تن بوده که از این تعداد حدود ۵ر۴۵% شهرنشین و بقیه روستایی یا غیرساکن‌اند. [۳۵]
مرکز آمار ایران، سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده :۱۳۷۷ جمعیت عشایری دهستانها، ذیل «استان اردبیل»، کل کشور، تهران ۱۳۷۸ش.
بیشتر مردم خلخال به ترکی و ساکنان برخی آبادیهای آن مانند شال و گیلوان به تاتی سخن می‌گویند. [۳۶]
بهروز خاماچی، فرهنگ جغرافیای آذربایجان شرقی، ج۱، ص۳۲۵، تهران ۱۳۷۰ش.
۱۰ - موقعیت تقسیمات کشوریدر ۱۳۱۶ش، بخش خلخال، با نام هروآباد، جزو شهرستان اردبیل از استان سوم بود. [۳۷]
ایران قوانین و احکام، مجموعه قوانین سال ۱۳۱۶، ج۱، ص۸۵، تهران: روزنامه رسمی کشور شاهنشاهی ایران، (۱۳۱۶ش).
خلخال در مرداد ۱۳۲۲ شهرستان شد. [۳۸]
ذیل «استان اردبیل»، ایران وزارت کشور معاونت سیاسی نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، تهران ۱۳۸۲ش.
در تقسیمات کشوری ۱۳۵۵ش شهرستان خلخال با پنج بخش (حومه، شاهرود، کاغذکنان، سنجبد و خورش رستم) و پنج دهستان و دو شهر (خلخال و کیوی) ضبط شده است. [۳۹]
ایران وزارت کشور معاونت سیاسی نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، تهران ۱۳۸۲ش. ذیل «استان آذربایجان شرقی».
با تشکیل استان اردبیل در ۱۳۷۲ش، شهرستان خلخال تابع این استان و بخش کاغذکنان از آن جدا شد. [۴۰]
ایران وزارت کشور معاونت سیاسی و اجتماعی دفتر تقسیمات کشوری، سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران، تهران ۱۳۷۴ش.
شهرهای هشتجین و کلور نیز در مهر همان سال در شهرستان خلخال تشکیل شدند. [۴۱]
ذیل «استان اردبیل»، ایران وزارت کشور معاونت سیاسی نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، تهران ۱۳۸۲ش.
۱۱ - آثار تاریخی شهرستانآثار تاریخی شهرستان خلخال عبارت‌اند از: قبرستانی از دوره اشکانی و زیارتگاه شیخ صفی‌الدین ، در آبادی کاوان؛ [۴۲]
ایران وزارت کشور معاونت سیاسی نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، تهران ۱۳۸۲ش.
قبور قدیمی و دو بقعه امامزاده عبداللّه و امامزاده هاشم، در آبادی اَسْکِسْتان؛ قبور قدیمی و دو امامزاده به نام‌های پیرزمان و سیدابراهیم و دو مسجد قدیمی در آبادی خَمِس؛ مقبره سیددانیال، مدفن یکی از مشایخ دوره صفویه، در آبادی خانقاهِ سادات [۴۳]
جمال ترابی طباطبائی، آثار وابنیه تاریخی شهرستانهای اردبیل، ج۲، ص۵۰۵ـ۵۰۷، ارسباران، خلخال، سراب، مشکین‌شهر، مغان، در آثار باستانی آذربایجان، ج ۲، تهران: انجمن آثار ملی، ۱۳۵۵ش.
[۴۴]
جمال ترابی طباطبائی، آثار وابنیه تاریخی شهرستانهای اردبیل، ج۲، ص۵۱۸ـ۵۱۹، ارسباران، خلخال، سراب، مشکین‌شهر، مغان، در آثار باستانی آذربایجان، ج ۲، تهران: انجمن آثار ملی، ۱۳۵۵ش.
[۴۵]
فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :۱۵ بندرانزلی، ج۱۵، ص۱۹۶، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، ۱۳۷۷ش.
[۴۶]
فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :۱۵ بندرانزلی، ج۱۵، ص۴۱۷، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، ۱۳۷۷ش.
پل قدیمی پردلیس/ پردلس بر روی قزل‌اوزن که از تاریخ بنا و بانی آن اطلاعی در دست نیست. [۴۷]
حاج‌علی رزم‌آرا، جغرافیای نظامی ایران: آذربایجان خاوری، ج۱، ص۱۰۴، تهران ۱۳۲۰ش.
۱۲ - معرفی شهر خلخالمرکز شهرستان خلخال. در ارتفاع ۱۷۵۰ متری، در ۷۳ کیلومتری جنوب‌شرقی شهر اردبیل و در مسیر راه اردبیل به اسالم (در استان گیلان) قرار دارد. شهر در دامنه غربی کوههای تالش گسترده شده است. [۴۸]
عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، ج۳، ص۴۷۳، تهران ۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش.
کوهستان آق‌داغ (با قله معروف پلنگان که از روی آن کل ناحیه خلخال دیده می‌شود) در جنوب؛ کوههای عجم‌داغی/ عجم‌داغ، کرداغی و بَغروداغ در شمال‌شرقی؛ و ازنو در جنوب‌شرقی شهر خلخال امتداد یافته‌اند. [۴۹]
بهروز خاماچی، فرهنگ جغرافیای آذربایجان شرقی، ج۱، ص۳۲۱، تهران ۱۳۷۰ش.
[۵۰]
فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :۱۵ بندرانزلی، ج۱۵، ص۲۰۹، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، ۱۳۷۷ش.
رود هِرو/ هِروآباد/ خلخال در سه کیلومتری شمال‌غربی این شهر جریان دارد. [۵۱]
عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، ج۲، ص۴۷۷، تهران ۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش.
۱۲.۱ - آب و هواآب و هوای خلخال معتدل مایل به سرد، گرم‌ترین دمای آن ْ۶ر۳۴ در مرداد، سردترین آن ْ۵ر۳۱- در بهمن، و میانگین بارش سالانه آن ۸ر۳۱۳ میلیمتر است. [۵۲]
سازمان هواشناسی کشور، سالنامه آماری هواشناسی: ۷۶ـ ۱۳۷۵، ج۱، ص۱۸۷، تهران ۱۳۷۸ش.
۱۲.۲ - جمعیتجمعیت آن در سرشماری ۱۳۸۵ش، ۵۲۱، ۳۸تن بوده است. [۵۳]
مرکز آمار ایران، سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده :۱۳۷۷ جمعیت عشایری دهستانها، ذیل «استان اردبیل»، کل کشور، تهران ۱۳۷۸ش.
خلخال در ۱۳۲۶ش شهر شد. [۵۴]
ذیل «استان اردبیل»، ایران وزارت کشور معاونت سیاسی نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، تهران ۱۳۸۲ش.
۱۲.۳ - راه‌ها و قدمت تاریخی خلخالراههای ارتباطی خلخال و ناحیه آن، به‌سبب وجود کوههای حصاری شکل بسیار صعب‌العبور است. مهمترین گردنه خلخال، گردنه ناو، در مسیر جاده خلخال به هشتپر و اسالم واقع شده و از داخل جنگل‌های تالش به جاده رشت ـ آستارا متصل می‌شود. [۵۵]
بهروز خاماچی، فرهنگ جغرافیای آذربایجان شرقی، ج۱، ص۳۲۱، تهران ۱۳۷۰ش.
[۵۶]
مقیاس ۰۰۰، ۰۶۰، ۱:۱، تهران: گیتاشناسی، ۱۳۸۶ش.
اگرچه در شهر خلخال آثار مفرغی متعلق به هزاره اول قبل از میلاد یافت شده است، [۵۷]
جمال ترابی طباطبائی، آثار وابنیه تاریخی شهرستانهای اردبیل، ج۲، ص۵۰۴، ارسباران، خلخال، سراب، مشکین‌شهر، مغان، در آثار باستانی آذربایجان، ج ۲، تهران: انجمن آثار ملی، ۱۳۵۵ش.
خود شهر قدمت چندانی ندارد. نام آن در منابع به صورت‌های هرو، هرآباد، هروآباد، هرآب و قصبه هم دیده شده است. [۵۸]
ابراهیم ناصر دفتر روائی، خاطرات و اسناد ناصر دفتر روائی: انقلاب مشروطیت، ج۱، ص۳۱، نهضت جنگل، دوره ناامنی خلخال، به کوشش ایرج افشار و بهزاد رزاقی، تهران ۱۳۶۳ش.
[۵۹]
عبداللّه طهماسبی، یادداشت‌هایی از آشوب‌های عشایری و سیاسی آذربایجان، ج۱، ص۸۹،) تهران (۱۳۸۶ش.
[۶۰]
حاج‌علی رزم‌آرا، جغرافیای نظامی ایران: آذربایجان خاوری، ج۱، ص۱۰۸، تهران ۱۳۲۰ش.
[۶۱]
حسین آسایش، آذربایجان دیروز و امروز: بررسی پیشرفتهای اقتصادی و اجتماعی آذربایجان شرقی در عصر پهلوی، ج۱، ص۳۴۲، تبریز ۱۳۵۵ش.
۱۲.۴ - وصف اروپاییان از خلخالژوبر در اوایل قرن دوازدهم/ هجدهم در وصف شهر خلخال به جاده‌ای بسیار کهن که با فاصله کمی از شهر قرار داشته، اشاره کرده است. [۶۲]
پیر ژوبر، مسافرت در ارمنستان و ایران، ج۱، ص۱۵۴، ترجمه علیقلی اعتماد مقدم، تهران ۱۳۴۷ش.
در ۱۲۳۶/۱۸۲۱ فریزر [۶۳]
James Baillie Fraser, A winter's journey (Tatar) :from Constantinople to Tehran، London ۱۸۳۸, reprNewYork ۱۹۷۳، ج۲، ص۵۰۲.
خلخال را ستوده و آن را بیشتر از سنخ شهر دانسته است تا روستا. در ۱۳۲۶ اولین مدرسه آن به نام ناصری احداث شد که در زمان اقامت میرزا کوچک‌خان در خلخال (۱۳۳۵)، به مدرسه اتحاد اسلام تغییر نام داد. [۶۴]
ابراهیم ناصر دفتر روائی، خاطرات و اسناد ناصر دفتر روائی: انقلاب مشروطیت، ج۱، ص۲۱ـ۲۲، نهضت جنگل، دوره ناامنی خلخال، به کوشش ایرج افشار و بهزاد رزاقی، تهران ۱۳۶۳ش.
[۶۵]
ابراهیم ناصر دفتر روائی، خاطرات و اسناد ناصر دفتر روائی: انقلاب مشروطیت، ج۱، ص۴۲، نهضت جنگل، دوره ناامنی خلخال، به کوشش ایرج افشار و بهزاد رزاقی، تهران ۱۳۶۳ش.
۱۲.۵ - حوادث تاریخی خلخال.شهر خلخال به سبب برخی حوادث تاریخی در معرض ویرانی قرار گرفت، از جمله ورود قوای عثمانی در ۱۳۳۶، به بهانه متحد ساختن ایلات و عشایر خلخال با افراد میرزاکوچک‌خان برای بیرون کردن انگلیسی‌ها از منطقه، و حمله هوایی روسیه به خلخال در ۳ شهریور ۱۳۲۰. [۶۶]
ابراهیم ناصر دفتر روائی، خاطرات و اسناد ناصر دفتر روائی: انقلاب مشروطیت، ج۱، ص۴۱ـ۴۲، نهضت جنگل، دوره ناامنی خلخال، به کوشش ایرج افشار و بهزاد رزاقی، تهران ۱۳۶۳ش.
[۶۷]
خاطرات و اسناد ناصر دفتر روائی: انقلاب مشروطیت، نهضت جنگل، دوره ناامنی خلخال، به کوشش ایرج افشار و بهزاد رزاقی، تهران ۱۳۶۳ش.
[۶۸]
خاطرات و اسناد ناصر دفتر روائی: انقلاب مشروطیت، نهضت جنگل، دوره ناامنی خلخال، به کوشش ایرج افشار و بهزاد رزاقی، تهران ۱۳۶۳ش.
[۶۹]
۶۰ـ۶۴، جمیل حسنوف، ج۱، صهشت، فراز و فرود فرقه دموکرات آذربایجان به روایت اسناد محرمانه آرشیوهای اتحاد جماهیر شوروی، ترجمه منصور همامی، تهران ۱۳۸۳ش.
[۷۰]
ایران در اشغال متفقین: مجموعه اسناد و مدارک ۲۴ـ ۱۳۱۸، به کوشش صفاءالدین تبرّائیان، ج۱، ص۱۱، تهران: رسا، ۱۳۷۱ش.
[۷۱]
عبداللّه طهماسبی، یادداشت‌هایی از آشوب‌های عشایری و سیاسی آذربایجان، ج۱، ص۶۵،) تهران (۱۳۸۶ش.
نزدیک به دو دهه پس از این وقایع قسمت مهم شهر کماکان ویران بود. [۷۲]
ابراهیم ناصر دفتر روائی، خاطرات و اسناد ناصر دفتر روائی: انقلاب مشروطیت، ج۱، ص۱۰۹، نهضت جنگل، دوره ناامنی خلخال، به کوشش ایرج افشار و بهزاد رزاقی، تهران ۱۳۶۳ش.
[۷۳]
حسینعلی رزم‌آرا، ج۴، ص۱۹۴.
۱۲.۶ - علت نام گذاری به خلخالولایت خلخال به‌طور عمده جزو آذربایجان و گاهی گیلان بود. واژه خلخال به معنای حلقه‌ای زینتی است که زنان در پا می‌اندازند. [۷۴]
یاقوت حموی.
[۷۵]
محمدحسین‌بن خلف برهان، برهان قاطع، ذیل «خلخال»، چاپ محمدمعین، تهران ۱۳۶۱ش.
۱۲.۷ - معرفی خلخال در منابع تاریخینام ولایت خلخال از سده هفتم به بعد در منابع دیده شده است؛ اما ضبط «خلخال» قدیمی است و به شهری مهم در ناحیه اوتی، بر ساحل راست رود کر/کورا، در جمهوری آذربایجان اطلاق می‌شد، که در سده‌های دوم و سوم میلادی پایتخت زمستانی پادشاه ارمنستان بود. [۷۶]
Joseph Marquart, ,Eransahr nach der Geographie des Ps Moses Xorenac`i، Berlin ۱۹۰۱، ج۱، ص۱۱۸.
یاقوت حموی ولایت خلخال را کوره و شهری در آذربایجان، متصل به گیلان، در میان کوه‌ها معرفی کرده و نوشته است که بیشتر آبادی‌ها و مزارع آن بر کوههای بلند قرار دارد. در این زمان اسالم گیلان جزو ولایت خلخال بود. [۷۸]
عبداللّه‌بن محمد کاشانی، تاریخ اولجایتو، ج۱، ص۶۰، چاپ مهین همبلی، تهران ۱۳۴۸ش.
یاقوت حموی [۷۹]
یاقوت حموی، ذیل «خلخال».
به قلعه‌های مستحکم این ولایت نیز اشاره کرده، از جمله قلعه فیروزآباد در یک فرسخی از شهر خلخال [۸۰]
یاقوت حموی، ذیل «فیروزاباذ».
که حاکم‌نشین کوره خلخال بوده است. [۸۱]
حمداللّه مستوفی، نزهة‌القلوب، ج۱، ص۸۱.
۱۲.۸ - شهرهای خلخال۱۲.۸.۱ - فیروز آبادامروزه شهر فیروزآباد در ۵۴ کیلومتری خلخال قرار دارد. [۸۲]
اطلس راههای ایران، تهران: گیتاشناسی، ج۱، ص۱۶ـ۱۷، ۱۳۸۵ش.
حمداللّه مستوفی [۸۳]
حمداللّه مستوفی، نزهة‌القلوب، ج۱، ص۸۱ـ۸۲.
مکان فیروزآباد را بر سرِ گریوه (گردنه) بردلیز دانسته که حکامش را اقاجریان می‌گفتند و پس از ویرانی، [۸۴]
تهران ۱۳۸۲ش.
شهر خلخال حاکم‌نشین ناحیه خلخال شد. خلخال شهری متوسط بود [۸۵]
حمداللّه مستوفی، نزهة‌القلوب، ج۱، ص۸۱.
و تا اردبیل دو روز و تا قزوین هفت روز فاصله داشت [۸۶]
یاقوت حموی، ذیل «خلخال».
لسترنج [۸۷]
Guy Le Strange, The lands of the Eastern Caliphate, Cambridge ۱۹۳۰، ج۱، ص۱۷۰.
مکان آن را در حدود ۵۸ کیلومتری جنوب شهر اردبیل ذکر کرده است. خلخال در قرن هشتم یکی از دو شهر تومانِ اردبیل به‌شمار می‌رفت، اما به اندازه دیهْ و ویران بود. علت ویران شدن آن معلوم نیست. [۸۸]
حمداللّه مستوفی، نزهة‌القلوب، ج۱، ص۸۱ـ۸۲.
۱۲.۸.۲ - شال رودشالرود/ شاهرود از دیگر نواحی تابعه خلخال، یکی از قلاع خلخال بود و رکن‌الدین خورشاه، داعی اسماعیلیه الموت (متوفی ۶۵۴)، در اولین روزهای حکومتش آن را تسخیر کرد. [۸۹]
محمدجواد جوینی، چشمه‌های معدنی ایران، ج۳، ص۲۵۹ـ۲۶۰، ج ۱، تبریز ۱۳۴۸ش.
مؤلف ناشناخته حدود العالم [۹۰]
حدودالعالم، ج۱، ص۱۵۰.
شال، شهر قدیمی شاهرود، را جزو ناحیه گیلان ضبط کرده است. در سده هشتم، حمداللّه مستوفی [۹۱]
حمداللّه مستوفی، نزهة‌القلوب، ج۱، ص۸۲.
شاهرود را ولایتی مستقل از خلخال با دیه‌هایی مانند شال، کلور، حمص (ظاهرآ خمس)، درود و کیلوان/ گیلوان، که همگی امروزه جزو بخش شاهرودِ خلخال هستند، آورده است. مستوفی [۹۲]
حمداللّه مستوفی، نزهة‌القلوب، ج۱، ص۸۱.
همچنین در وصف شهر خلخال به وجود صد موضع (آبادی) و چهار ناحیه خامده‌بیل (ظاهرآ خانندبیل‌کنونی)، سجسرود (ظاهرآ سنجبد کنونی)، انجیلاباد/ زنجلاباد/ زرنجلاباد (؟) و میسجین (ظاهرآ هشتجین) اشاره کرده است.در ۷۰۶ خلخال یکی از چهار معبر حمله نافرجام مغولها به گیلان بود. [۹۳]
عبداللّه‌بن محمد کاشانی، تاریخ اولجایتو، ج۱، ص۶۷ـ۶۸، چاپ مهین همبلی، تهران ۱۳۴۸ش.
[۹۴]
Hyacinth Louis Rabino, Les provinces caspiennes de la Perse: Le Guilan, Paris ۱۹۱۷، ج۱، ص۳۹۵.
۱۲.۹ - اوضاع طبیعی شهر خلخالحمداللّه مستوفی، [۹۵]
حمداللّه مستوفی، نزهة‌القلوب، ج۱، ص۸۲.
اوضاع طبیعی ناحیه خلخال، از جمله چشمه‌های آب بسیار سرد و آب گرم و شکارگاه‌های فراوان آن، را به تفصیل شرح داده است. در سده نهم مرعشی [۹۶]
ظهیرالدین‌بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۳۳۵، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
درباره النگ‌های (علفزار، چراگاه) خوب و آب‌های روان و راههای صعب‌العبور آن، مطالبی آورده است.۱۳ - خلخال در دوره صفویدر دوره صفوی از خلخال به عنوان ولایت یاد شده و به سبب قرار داشتن در مسیر تبریز و اردبیل، دارالسلطنه قزوین نامیده شده و غالبآ در کنار نام طارم آمده است. [۹۷]
اسکندرمنشی، ج۱، ص۷۴.
[۹۸]
اسکندرمنشی، ج۱، ص۲۲۷.
[۹۹]
اسکندرمنشی، ج۱، ص۳۳۳.
[۱۰۰]
اسکندرمنشی، ج۱، ص۳۳۵.
[۱۰۱]
اسکندرمنشی، ج۱، ص۳۵۳ـ۳۵۴.
[۱۰۲]
اسکندرمنشی، ج۲، ص۸۲۶.
[۱۰۳]
اسکندرمنشی، ج۲، ص۹۳۳.
[۱۰۴]
عبدالفتاح فومنی، تاریخ گیلان: در وقایع سالهای ۹۲۳ـ۱۰۳۸ هجری قمری، ج۱، ص۲۳۷، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۹ش.
خلخالی‌ها در این دوره به شاهان صفوی، به‌ویژه شاه اسماعیل اول صفوی (حک: ۹۰۵ـ۹۳۰)، در نبردهایشان در گیلان یاری می‌رساندند. [۱۰۵]
علی‌بن شمس‌الدین لاهیجی، تاریخ خانی: شامل حوادث چهل ساله گیلان از ۸۸۰ـ۹۲۰ قمری، ج۱، ص۱۸۷، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۵۲ش.
[۱۰۶]
عبدالفتاح فومنی، تاریخ گیلان: در وقایع سالهای ۹۲۳ـ۱۰۳۸ هجری قمری، ج۱، ص۴۱، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۹ش.
شاه عباس اول در حدود ۱۰۰۲ ناحیه خلخال را که تا آن زمان جزو آذربایجان بود، از توابع ولایت کسکر، در گیلان قرار داد. [۱۰۷]
اسکندرمنشی، ج۱، ص۴۵۱.
از وقایع مهم این دوره کاهش زیاد جمعیت آن به سبب شیوع بیماری‌های وبا و طاعون بود. [۱۰۸]
اسکندرمنشی، ج۳، ص۱۰۲۱.
در ۱۱۴۰، زینلْ نامی، که بعدها خود را اسماعیل‌میرزا، فرزند سلطان‌حسین، نامید، ناحیه خلخال را اشغال کرد. [۱۰۹]
محمدمهدی‌بن محمدنصیر استرآبادی، جهانگشای نادری، ج۱، ص۲۴ـ۲۵، چاپ عبداللّه انوار، تهران ۱۳۴۱ش.
در ۱۱۴۵ پس از حمله تیمورپاشا، حاکم وان، به تبریز، لطفعلی‌بیگ، نایب تبریز، با سپاهیانش به خلخال رفت؛ خلخال در این دوره حکم انبار غله را در منطقه داشت به‌طوری که در ۱۱۵۴ [۱۱۰]
تهران ۱۳۸۲ش.
سیورسات لشکریان را برای جنگ با فرقه لکزیه برعهده گرفت. [۱۱۱]
محمدمهدی‌بن محمدنصیر استرآبادی، جهانگشای نادری، ج۱، ص۳۶۹ـ۳۷۰، چاپ عبداللّه انوار، تهران ۱۳۴۱ش.
فریزر در ۱۲۳۶/۱۸۲۱ منطقه وسیع خلخال را بسیار مرتفع و کوهستانی، دارای مزارع وسیع دیم و دامداری ذکر کرده و از تولید فراوان کره و پشم آن‌جا سخن گفته است، [۱۱۲]
James Baillie Fraser, A winter's journey (Tatar) :from Constantinople to Tehran، London ۱۸۳۸, reprNewYork ۱۹۷۳، ج۲، ص۵۰۳.
[۱۱۳]
James Baillie Fraser, A winter's journey (Tatar) :from Constantinople to Tehran، London ۱۸۳۸, reprNewYork ۱۹۷۳، ج ۲، ص ۵۰۵.
در زلزله ۱۳۱۴/۱۸۹۶ بیشتر آبادیهای خلخال ویران شد. [۱۱۴]
Nicholas Nicholas Ambraseys and Charles Peter Melville, A history of Persian earthquakes, Cambridge ۱۹۸۲، ج۱، ص۶۷.
در سالهای ۱۳۲۴ـ۱۳۳۰/ ۱۹۰۲ـ۱۹۰۶ بسیاری از اهالی خلخال برای کار به گیلان می‌رفتند. در این زمان‌ها از آبادی پونل، از توابع شهرستان طوالش گیلان، دو راه به سوی خلخال می‌رفت، یکی راه تابستانی آردِه و دیگری راه زمستانی سینْدِه. [۱۱۵]
Hyacinth Louis Rabino, Les provinces caspiennes de la Perse: Le Guilan, Paris ۱۹۱۷، ج۱، ص۲۸ـ۲۹.
[۱۱۶]
Hyacinth Louis Rabino, Les provinces caspiennes de la Perse: Le Guilan, Paris ۱۹۱۷، ج۱، ص۳۲.
[۱۱۷]
Hyacinth Louis Rabino, Les provinces caspiennes de la Perse: Le Guilan, Paris ۱۹۱۷، ج۱، ص۱۰۸.
۱۴ - خلخال در جریان نهضت جنگلدر جریان نهضت جنگل خلخالی‌ها از جمله ایلات و عشایر شاهسون و فولادلوها از متحدان میرزاکوچک‌خان بودند. [۱۱۸]
ابراهیم ناصر دفتر روائی، خاطرات و اسناد ناصر دفتر روائی: انقلاب مشروطیت، ج۱، ص۲۴ـ۲۵، نهضت جنگل، دوره ناامنی خلخال، به کوشش ایرج افشار و بهزاد رزاقی، تهران ۱۳۶۳ش.
[۱۱۹]
ابراهیم ناصر دفتر روائی، خاطرات و اسناد ناصر دفتر روائی: انقلاب مشروطیت، ج۱، ص۳۳ـ۴۰، نهضت جنگل، دوره ناامنی خلخال، به کوشش ایرج افشار و بهزاد رزاقی، تهران ۱۳۶۳ش.
[۱۲۰]
عبداللّه طهماسبی، یادداشت‌هایی از آشوب‌های عشایری و سیاسی آذربایجان، ج۱، ص۶۴،) تهران (۱۳۸۶ش.
پس از هجوم بولشویکهای روسیه به رشت و انزلی و درگیری با قزاقان ایرانی، میرزاکوچک که تحت تعقیب قوای دولتی بود، به خلخال رفت و در گیلوانِ خلخال به شهادت رسید. [۱۲۱]
ابراهیم ناصر دفتر روائی، خاطرات و اسناد ناصر دفتر روائی: انقلاب مشروطیت، ج۱، ص۱۳۸، نهضت جنگل، دوره ناامنی خلخال، به کوشش ایرج افشار و بهزاد رزاقی، تهران ۱۳۶۳ش.
۱۵ - بزرگان خلخالبرخی از بزرگان خلخال عبارت‌اند از: حسین بن حسن خلخالی، عالم کلام و تفسیر سده یازدهم؛ ادهم خلخالی، با تخلص عزلتی، واعظ قرشی، شاعر سده یازدهم [۱۲۲]
عبداللّه نورانی، «مشرق‌التوحید ادهم خلخالی»، ج۱، ص۷۹، تحقیقات اسلامی، سال ۹، ش ۱ و ۲ (۱۳۷۳ش).
ملا محمدصالح خلخالی، شارح قصیده میرفندرسکی در قرن دوازدهم؛ محمدباقر خلخالی، شاعر و عارف و فاضل دوره ناصری، صاحب مثنوی ثعلبیه؛ سید عبدالرحیم خلخالی، روزنامه‌نگار و سیاستمدار صدر مشروطه سده چهاردهم.۱۶ - فهرست منابع(۱) حسین آسایش، آذربایجان دیروز و امروز: بررسی پیشرفتهای اقتصادی و اجتماعی آذربایجان شرقی در عصر پهلوی، تبریز ۱۳۵۵ش. (۲) محمدمهدی‌بن محمدنصیر استرآبادی، جهانگشای نادری، چاپ عبداللّه انوار، تهران ۱۳۴۱ش. (۳) اسکندرمنشی. (۴) اطلس راههای ایران، تهران: گیتاشناسی، ۱۳۸۵ش. (۵) ایران در اشغال متفقین: مجموعه اسناد و مدارک ۲۴ـ ۱۳۱۸، به کوشش صفاءالدین تبرّائیان، تهران: رسا، ۱۳۷۱ش. (۶) ایران قوانین و احکام، مجموعه قوانین سال ۱۳۱۶، تهران: روزنامه رسمی کشور شاهنشاهی ایران، (۱۳۱۶ش). (۷) ایران وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران، تهران ۱۳۵۵ش. (۸) ایران وزارت کشور معاونت سیاسی دفتر تقسیمات کشوری، عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری: آذر ۱۳۸۵،) تهران ۱۳۸۵ش (. (۹) ایران وزارت کشور معاونت سیاسی نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، تهران ۱۳۸۲ش. (۱۰) ایران وزارت کشور معاونت سیاسی و اجتماعی دفتر تقسیمات کشوری، سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران، تهران ۱۳۷۴ش. (۱۱) محمدحسین‌بن خلف برهان، برهان قاطع، چاپ محمدمعین، تهران ۱۳۶۱ش. (۱۲) جمال ترابی طباطبائی، آثار وابنیه تاریخی شهرستانهای اردبیل، ارسباران، خلخال، سراب، مشکین‌شهر، مغان، در آثار باستانی آذربایجان، ج ۲، تهران: انجمن آثار ملی، ۱۳۵۵ش. (۱۳) عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، تهران ۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش. (۱۴) محمدجواد جوینی، چشمه‌های معدنی ایران، ج ۱، تبریز ۱۳۴۸ش. (۱۵) حدودالعالم. (۱۶) جمیل حسنوف، فراز و فرود فرقه دموکرات آذربایجان به روایت اسناد محرمانه آرشیوهای اتحاد جماهیر شوروی، ترجمه منصور همامی، تهران ۱۳۸۳ش. (۱۷) حمداللّه مستوفی، نزهة‌القلوب. (۱۸) بهروز خاماچی، فرهنگ جغرافیای آذربایجان شرقی، تهران ۱۳۷۰ش. (۱۹) حاج‌علی رزم‌آرا، جغرافیای نظامی ایران: آذربایجان خاوری، تهران ۱۳۲۰ش. (۲۰) حسینعلی رزم‌آرا. (۲۱) پیر ژوبر، مسافرت در ارمنستان و ایران، ترجمه علیقلی اعتماد مقدم، تهران ۱۳۴۷ش. (۲۲) سازمان هواشناسی کشور، سالنامه آماری هواشناسی: ۷۶ـ ۱۳۷۵، تهران ۱۳۷۸ش. (۲۳) عبداللّه طهماسبی، یادداشت‌هایی از آشوب‌های عشایری و سیاسی آذربایجان،) تهران (۱۳۸۶ش. (۲۴) فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :۱۵ بندرانزلی، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، ۱۳۷۷ش. (۲۵) عبدالفتاح فومنی، تاریخ گیلان: در وقایع سالهای ۹۲۳ـ۱۰۳۸ هجری قمری، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۹ش. (۲۶) عبداللّه‌بن محمد کاشانی، تاریخ اولجایتو، چاپ مهین همبلی، تهران ۱۳۴۸ش. (۲۷) علی‌بن شمس‌الدین لاهیجی، تاریخ خانی: شامل حوادث چهل ساله گیلان از ۸۸۰ـ۹۲۰ قمری، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۵۲ش. (۲۸) ظهیرالدین‌بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش. (۲۹) مرکز آمار ایران، سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده :۱۳۷۷ جمعیت عشایری دهستانها، کل کشور، تهران ۱۳۷۸ش. (۳۰) همو، سرشماری عموی نفوس و مسکن ۱۳۸۵. (۳۱) نتایج تفصیلی کل کشور، ۱۳۸۵ش. Retrieved Feb۲۱, ۲۰۱۰, from http://wwwsciorgir/ portal/faces/public/census۸۵/census۸۵natayej/census۸۵rawdata; (۳۲) نقشه کامل ایران امروز، مقیاس ۰۰۰، ۰۶۰، ۱:۱، تهران: گیتاشناسی، ۱۳۸۶ش. (۳۳) عبداللّه نورانی، «مشرق‌التوحید ادهم خلخالی»، تحقیقات اسلامی، سال ۹، ش ۱ و ۲ (۱۳۷۳ش). (۳۴) یاقوت حموی. (۳۵) Nicholas Nicholas Ambraseys and Charles Peter Melville, A history of Persian earthquakes, Cambridge ۱۹۸۲. (۳۶) James Baillie Fraser, A winter's journey (Tatar) :from Constantinople to Tehran، London ۱۸۳۸, reprNewYork ۱۹۷۳. (۳۷) Guy Le Strange, The lands of the Eastern Caliphate, Cambridge ۱۹۳۰. (۳۸) Joseph Marquart, ,Eransahr nach der Geographie des Ps Moses Xorenac`i، Berlin ۱۹۰۱. (۳۹) Hyacinth Louis Rabino, Les provinces caspiennes de la Perse: Le Guilan, Paris ۱۹۱۷. (۴۰) ابراهیم ناصر دفتر روائی، خاطرات و اسناد ناصر دفتر روائی: انقلاب مشروطیت، نهضت جنگل، دوره ناامنی خلخال، به کوشش ایرج افشار و بهزاد رزاقی، تهران ۱۳۶۳ش؛ ۱۷ - پانویس
۱۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «شهر خلخال»، شماره ۷۱۸۲. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
|